Lịch sử Việt Nam từ thế kỷ XVI đến đầu thế kỷ XVIII
Lịch sử Việt Nam từ thế kỷ XVI đến đầu thế kỷ XVIII
Tình hình chính trị
Sự sụp đổ của nhà Lê và sự ra đời của nhà Mạc
Đầu thế kỷ XVI, chính quyền nhà Lê suy yếu nhanh chóng. Ở trung ương, vua ăn chơi sa đọa, sao nhãng việc nước, thả mặc cho các quan lại tự do hoành hành. Lúc bấy giờ, vua Uy Mục và Tương Dực được gọi là “vua quỷ”, “vua lợn”. Vị tể tướng Lương Đắc Bằng, một vị quan thanh liêm đã lên án: “dân đã cùng mà lạm thu không cùng, phú thuế thu đến tơ tóc mà dùng của thì như bùn đất” “phong tục suy đồi, nông tang thất nghiệp”*. Ở địa phương, quan lại, cường hào, ác bá được triều đình dung túng, mặc sức cướp đoạt ruộng đất của nông dân. Chế độ quân điền được ban hành thời Lê nay không còn tác dụng. Mất mùa, đói kém liên miên (1511, 1512, 1515, 1516), khởi nghĩa nông dân nổ ra khắp nơi: Kinh Bắc (Bắc Ninh), Sơn Tây (Hà Tây), Vĩnh Phúc, Hải Phòng, Hưng Hóa (các tỉnh phía Bắc), Nghệ An… (* Lịch sử Việt Nam (từ nguồn gốc đến ngày nay), sđd, tr 152)
Trong hoàn cảnh đó, một số thế lực phong kiến tiến hành chiêu mộ quân, tranh chấp lẫn nhau để giành quyền lũng đoạn triều chính. Nhà Lê suy yếu trầm trọng, khi thì dựa vào thế lực này, khi thì dựa vào thế lực kia.
Trong số các thế lực phong kiến lúc bấy giờ, nổi lên một nhân vật mới là Mạc Đăng Dung. Tuy xuất thân hèn kém nhưng nhờ sức khỏe và tài năng quân sự, Mạc Đăng Dung được một số quan lại ủng hộ đã nhanh chóng phế truất vua Lê, chiếm lấy ngôi vua và lập ra nhà Mạc.
Cục diện Nam – Bắc triều
Nhà Mạc thành lập và giữ nguyên bộ máy nhà nước thời Lê. Để củng cố quyền lực, nhà Mạc thực hiện một số chính sách đối nội, đối ngoại cần thiết.
Về đối nội: mở đều đặn các khoa thi để đào tạo quan lại trung thành với nhà Mạc, củng cố quân đội, ổn định việc chia ruộng công, củng cố trật tự xã hội. Đất nước trở lại yên bình trong một số năm.
Về đối ngoại, do sức ép của cuộc nội chiến nên nhà Mạc buộc phải chấp nhận những yêu sách của nhà Minh: trả lại đất các châu động ở Đông Bắc, chịu nhận sắc phong “An Nam đô thống sứ”.
Những việc làm kể trên đã khiến các quan lại và nhân dân chán nản, mất niềm tin vào nhà Mạc. Năm 1532, Nguyễn Kim (quê ở Thanh Hóa) đã dựa vào sự giúp đỡ của vua Ai Lao, đưa con của Chiêu Tông lên ngôi và mộ quân chống Mạc. Đại bản doanh đóng ở Tây Thanh Hóa. Nhiều cựu thần nhà Lê đã vào đây theo giúp Nguyễn Kim, dần hình thành một triều vua mới, sử gọi là Nam triều (để phân biệt với Bắc triều của nhà Mạc).
Đất nước Đại Việt tạm chia cắt thành 2 miền dưới sự thống trị của hai triều đại: Mạc và Lê.
Chiến tranh giữa hai bên liên tiếp xảy ra. Vùng đất Thăng Long – Thanh Hóa trở thành chiến trường. Cuộc chiến tranh này còn gọi là chiến tranh Trịnh – Mạc. Trong nhiều năm, khi thì quân Trịnh chủ động đánh ra, khi thì quân Mạc đánh vào. Cuối cùng, năm 1592, nhà Mạc suy yếu và rơi vào tay họ Trịnh. Tình trạng chia cắt về cơ bản chấm dứt, chính quyền nhà Lê trên đất Đại Việt được khôi phục.
Phân tranh Trịnh – Nguyễn
Trong khi chiến tranh Nam – Bắc triều đang tiếp diễn thì mầm mống của sự chia cắt mới đã manh nha. Năm 1558, Nguyễn Hoàng xin vào trấn thủ Thuận Hóa. Ông ra sức củng cố kinh tế, quân sự, xã hội. Khi họ Trịnh đánh đổ nhà Mạc, làm chủ Thăng Long, Nguyễn hoàng đã đem một đạo quân ra Bắc giúp đỡ vua Lê. Bắt đầu từ năm 1600, Nguyễn Hoàng tách dần khỏi sự quản lý của họ Trịnh, tổ chức lại chính quyền ở vùng Thuận – Quảng và lập nên một nhà nước riêng ở phía Nam. Đất nước tạm thời bị chia cắt làm 2 miền: Đàng Trong – Đàng Ngoài (Đàng Trong: vùng đất từ sông Gianh (Quảng Bình) trở vào Nam; Đàng Ngoài: vùng đất từ sông Gianh (Quảng Bình) trở ra Bắc).
Chiến tranh giữa hai miền bùng nổ, sử gọi là chiến tranh Trịnh – Nguyễn. Từ 1627 – 1672, hai bên đánh nhau 7 trận lớn. Vùng đất Nghệ An – Quảng Bình trở thành chiến trường. Tình thế “bất phân thắng bại” đã buộc hai bên phải giảng hòa, lấy sông Gianh làm giới tuyến, chia cắt lâu dài nước
Tình hình kinh tế
Đất nước khủng hoảng, chia cắt, chiến tranh liên tục xảy ra đã ảnh hưởng sâu sắc đến tình hình kinh tế, nhất là nông nghiệp.
Nông nghiệp
* Ruộng đất và kinh tế Đàng Ngoài:
Do chiến tranh kéo dài, ruộng đất công bị thu hẹp nghiêm trọng, chính sách quân điền bị phá sản. Để tăng thêm ruộng đất thuộc sở hữu nhà nước, chúa Trịnh bãi bỏ chính sách Lộc điền thời Lê, tịch thu ruộng đất của các công thần (nhưng lại buộc phải phong thưởng cho các công thần Trung Hưng). Bên cạnh đó, nhà Mạc cũng như nhà Lê – Trịnh đặt chế độ ruộng lính, mỗi người được cấp 6 – 7 mẫu ruộng, lấy nguồn từ ruộng đất công làng xã. Tất cả điều đó đã làm cho bộ phận ruộng đất thuộc quyền sở hữu của nhà nước bị thu hẹp nghiêm trọng. Ruộng đất công của các làng xã bị lấn chiếm, ruộng tư ngày càng mở rộng. Nhiều địa chủ, cường hào chiếm hàng trăm mẫu đất.
Bên cạnh đó, tầng lớp địa chủ cường hào ở các địa phương cũng lợi dụng tình trạng chiến tranh liên miên để hạch sách dân nghèo và chiếm đoạt ruộng đất của họ. Trước tình hình đó, năm 1711, chúa Trịnh phải ban hành lại chính sách “quân điền” nhằm bảo vệ ruộng đất công làng xã, giải quyết yêu cầu về ruộng đất cho dân nghèo. Theo đó, làng xã phải thu hồi hết ruộng cầm cố để chia cho dân, những quan chức đã có ruộng lộc hoặc nhân dân ai đã có ruộng tư đều không được cấp ruộng. Tuy vậy, kết quả đạt được của chính sách quân điền vẫn rất hạn chế. Hiện tượng nông dân nghèo bỏ làng đi phiêu tán ngày càng trở nên phổ biến.
Mặt khác, sự biến động của ruộng đất thời kỳ này không cho phép người nông dân chăm lo đến sản xuất nông nghiệp. Trong khi đó, nhà nước cũng không quan tâm đến sản xuất như trước, đê điều không được chú trọng. Chế độ lao dịch sửa đắp đê điều bị bãi bỏ. Thay vào đó, hàng năm, người nông dân phải nộp một khoản tiền thuế để nhà nước dùng vào việc thuê nhân công. Thế nhưng, các quan lại được giao trách nhiệm sửa đắp đê điều, kênh mương lại chỉ lo bớt xén tiền thóc bỏ túi riêng, làm việc qua loa. Kết quả là hạn hán lũ lụt liên tiếp xảy ra, nhân dân chịu cảnh mất mùa triền miên.
Để bù lại những mất mát do con người và thiên nhiên gây ra, người nông dân Đàng Ngoài ra sức sản xuất, thâm canh tăng vụ, theo dõi thời tiết nông vụ, lựa chọn các loại giống khác nhau và lựa đất trồng hai vụ lúa. Họ đã biết nhân giống lúa để tạo ra giống 8 giống lúa chiêm, 27 giống lúa mùa, 29 giống lúa nếp. Đáng tiếc là họ chưa đủ trình độ để tạo ra những giống lúa có năng suất cao. Do vậy, tình trạng đói kém mất mùa vẫn thường xuyên xảy ra.
* Công cuộc khai hoang và kinh tế Đàng Trong
Từ sớm, cư dân Việt và Chăm Pa đã khai phá vùng đất Thuận Quảng để tạo nên những xóm làng trù phú. Năm 1558, Nguyễn Hoàng vào trấn thủ vùng đất Thuận Hóa đã ra sức khai hoang, mở rộng các vùng đất mới. Cho đến thế kỷ XVII, Thuận Quảng đã là vùng đất tương đối giàu có. Tuy nhiên, trong cuộc chiến tranh với các chúa Trịnh ở Đàng Ngoài, vấn đề mở rộng lãnh thổ về phía Nam đối với các chúa Nguyễn có ý nghĩa sống còn. Vì vậy, từ năm 1611, công cuộc mở rộng lãnh thổ bắt đầu và kéo dài đến giữa thế kỷ XVIII, bằng hai con đường chính: di dân và xâm lấn. Lực lượng tham gia khai hoang rất phong phú, bao gồm: dân nghèo ở ngoài Bắc vào, các nhà hào phú, binh lính, tù binh, thậm chí có cả quan lại và binh lính của nhà Minh (Trung Quốc)…
Cho đến giữa thế kỷ XVIII, vùng đất từ Thuận Hóa vào Nam đã trở thành lãnh thổ của Đàng Trong. Vùng đất này được chia thành 12 dinh với nhiều huyện, châu, thuộc. Do đặc điểm của quá trình khai hoang, vùng đất Đàng Trong hình thành hai vùng rõ rệt:
+, Vùng Thuận Quảng: ban đầu gồm cả ruộng công và ruộng tư như Đàng Ngoài. Năm 1669, chúa Nguyễn ra lệnh biến tất cả ruộng đất đã thành thục, đang nộp thuế thành ruộng công. Từ đó về sau, chúa Nguyễn cho phép ai khai hoang được bao nhiêu ruộng đất đều cho lập làm ruộng tư gọi là “bản bức tư điền”, xã dân không được tranh chiếm và nhà nước không được công hữu hóa.
+, Vùng đất cực Nam (Nam Trung bộ và Nam bộ): Chủ yếu là ruộng tư. Nguyên nhân chính là do: để nhanh chóng khai phá vùng đất phía Nam, lập xóm làng và ổn định sản xuất, nhà Nguyễn ra sức khuyến khích khai hoang. Toàn bộ ruộng đất sau khi khai phá được đều cho lập làm ruộng tư và được miễn thuế trong 3 năm. Do vậy, càng về sau, vùng đất cực Nam càng trở nên trù phú. Đây là vựa thóc của Đàng Trong và là vùng đất kiếm sống của dân nghèo lưu vong.
Nhìn chung, công cuộc khai phá, mở rộng đất đai Đàng Trong đã tạo điều kiện thuận lợi cho sự thống trị của chính quyền các chúa Nguyễn. Do vậy, trong một thời gian dài, nền kinh tế nông nghiệp Đàng Trong tương đối ổn định và phát triển, đời sống nhân dân được cải thiện.
Công thương nghiệp
* Thủ công nghiệp:
Cũng như các triều đại trước, thủ công nghiệp nhà nước giữ vai trò quan trọng. Ở Đàng Ngoài, bên cạnh các xưởng đúc tiền, rèn vũ khí, đóng thuyền, may mũ áo cho vua quan… đã xuất hiện thêm các xưởng đúc súng, các hầm mỏ của nhà nước. Thợ giỏi được đưa vào các quan xưởng làm việc theo nghĩa vụ binh dịch. Ở Đàng Trong, các chúa Nguyễn cũng cho thành lập các quan xưởng đóng thuyền, đúc tiền, đúc súng và vũ khí. Ở kinh thành Phú Xuân (Huế), có khu nhà “đồ thư” thu giữ các sản phẩm thủ công của nhà nước và chỉ đạo các làng nghề. Nhà nước cũng biến một số làng, thuộc thành nơi chuyên cung cấp nguyên liệu cho các quan xưởng. Chế độ công tượng hà khắc.
Bên cạnh đó, do nhu cầu của nhân dân và thương nhân nước ngoài, các nghề thủ công truyền thống ngày càng được mở mang, phát triển: ươm tơ dệt lụa, làm đồ gốm, rèn sắt, đúc đồng, làm giấy, làm đồ trang sức… Đặc biệt, thời kỳ này đã xuất hiện một số nghề mới như: khắc bản in trên gỗ, sơn mài, làm đồng hồ, khai mỏ…
Nhìn chung, thủ công nghiệp ở các thế kỷ XVII – XVIII phát triển rộng rãi hơn trước, vừa đáp ứng nhu cầu của nhân dân trong nước, vừa tạo ra những mặt hàng để buôn bán trao đổi với thương nhân nước ngoài. Một số nghề mới ra đời đã góp phần đáng kể vào những bước tiến của kĩ thuật và văn hóa. Tuy vậy, các làng thủ công vẫn rất nghèo, thiếu vốn để kinh doanh nên không có điều kiện để phát huy hết khả năng của mình.
*Thương nghiệp:
Buôn bán trong nước tương đối phát triển, chợ mọc lên khắp nơi với đủ loại: chợ làng, chợ liên làng, chợ huyện, chợ chùa. Mỗi huyện có từ 11 – 22 chợ, nhiều chợ nổi tiếng khắp cả nước như: chợ Lim, Châu Cầu, Ba Đồn, Phú Xá, Gia Hội… Nhiều thị tứ ra đời: Vị Hoàng, Bến Nghé, Hà Tiên… Tuy nhiên, ở thời kỳ này, buôn bán nhỏ là hình thức chủ yếu, với các loại sản phẩm: lúa gạo, muối, hải sản, hàng thủ công…
Buôn bán phát triển đã đưa đến sự ra đời của các làng buôn: Đa Ngưu (Hưng Yên), Báo Đáp (Nam Định), Phù Lưu (Bắc Ninh), Đan Loan (Hải Dương)… Đây là một hiện tượng mới, khá đặc sắc của nội thương lúc bấy giờ. Bên cạnh đó, một số phú thương chuyên buôn bán bằng thuyền từ vùng này qua vùng khác đã xuất hiện. Họ thường chở thóc gạo từ Gia Định ra bán cho nhân dân Thuận – Quảng và mua các thứ hàng phương Bắc chở vào. Sự phát triển của nội thương đã tác động mạnh đến cuộc sống của nhân dân ta lúc bấy giờ.
Ngoại thương ở hai miền thời kỳ này chỉ dừng lại bằng việc buôn bán với các thương nhân nước ngoài. Các thế kỷ XVI – XVII, giao lưu buôn bán quốc tế đã trở thành một nhu cầu lớn và bức thiết. Bên cạnh các thương nhân nước ngoài quen thuộc như Trung Quốc, Inđônêxia… đã xuất hiện các thương nhân Nhật Bản, Tây Âu (Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha, Hà Lan, Pháp, Anh). Tuy nhiên, sang thế kỷ XVIII, thương nhân các nước phương Tây rút dần khỏi nước ta, chỉ còn lại một số thuyền buôn Hà Lan, Pháp, Anh thỉnh thoảng ghé vào các hải cảng mua bán.
Như vậy, ở các thế kỷ XVI – XVIII, mặc dù chính trị – xã hội có nhiều biến động nhưng kinh tế hàng hóa của cả hai miền được mở rộng hơn trước. Sản phẩm làm ra không chỉ để trao đổi trong phạm vi hẹp một vùng, một nước mà được bán ra nước ngoài. Người Việt không chỉ sử dụng những hàng hóa quen thuộc mà còn tiếp xúc với hàng hóa nước ngoài, đặc biệt là của phương Tây.
Tình hình văn hóa
Tôn giáo, tín ngưỡng
Các chính quyền Lê – Trịnh và Nguyễn tiếp tục đề cao Nho giáo, xem nó là hệ tư tưởng độc tôn. Năm 1663, chúa Trịnh cho soạn lại và mở rộng 24 điều giáo huấn của vua Lê Thánh Tông thành 47 điều giáo hóa, phát cho các làng để hàng năm giảng cho dân nhằm thống nhất phong tục, lễ nghi, tôn ti trật tự xã hội. Tuy nhiên, cùng với sự suy yếu của nhà nước trung ương, sự xuống cấp của giáo dục, Nho giáo cũng suy dần.
Cùng với sự suy thoái của Nho giáo, các chùa chiền Phật giáo được sửa chữa, xây dựng thêm ở các làng. Số người theo phật ngày càng đông, thậm chí các chúa cũng đua nhau xây chùa. Tuy nhiên, Phật giáo không có điều kiện để phát triển thịnh đạt như thời Lý – Trần.
Bên cạnh đó, từ cuối thế kỷ XVI, các giáo sĩ phương Tây đã lén lút vào Đại Việt để truyền đạo. Tuy nhiên, phải đến thế kỷ XVII, Thiên chúa giáo mới được truyền bá rộng rãi ở cả Đàng Trong và Đàng Ngoài. Số giáo dân tăng nhanh, lên đến 25 vạn, hàng trăm Giáo sĩ được đào tạo, nhiều Giáo đường được xây dựng. Tuy nhiên, sau một thời gian phát triển, việc truyền đạo bị chậm lại. Nguyên nhân chính là do Giáo lý đạo Thiên chúa phủ nhận việc thờ cúng tổ tiên, đề cao chúa duy nhất… Điều đó vừa trái với tín ngưỡng truyền thống của người Việt, vừa ảnh hưởng đến ý thức trung quân của Nho giáo đang được sử dụng. Lệnh cấm đạo, sát đạo của các chính quyền Trịnh, Nguyễn bắt đầu được ban hành. Nhiều Giáo sĩ phương Tây bị giết hoặc bị trục xuất khỏi Đại Việt.
Các tín ngưỡng cổ truyền vẫn tiếp tục được duy trì. Thờ cúng tổ tiên, những người có công với làng với nước, thờ Thành hoàng… phổ biến khắp các làng xã trong cả nước. Những ngày cúng giỗ các vị thần là những dịp lễ hội tưng bừng, náo nhiệt của các dân làng.
Như vậy, chiến tranh phong kiến, thiên tai, mất mùa đã làm cho cuộc sống tâm linh của người dân mất ổn định. Trong hoàn cảnh đó, tôn giáo tín ngưỡng có điều kiện thuận lợi để phát triển.
* Giáo dục: Giáo dục theo tinh thần Nho học vẫn là nội dung chủ đạo ở thời kỳ này.
Ở Đàng Ngoài, Quốc tử giám ở Thăng Long vẫn là trường học quốc học lớn nhất ở trung ương. Ở các xứ, trấn đều có trường công đào tạo con em trong vùng, có học quan trông nom dạy dỗ. Thi cử như cũ, 3 năm một lần. Tuy nhiên, giáo dục ngày càng sa sút, những người đỗ đạt ít dần mà chất lượng cũng ngày càng kém. Hiện tượng mua bài làm sẵn, gửi gắm con cái, ra đề giống nhau… rất phổ biến.
Ở Đàng Trong, năm 1646, chúa Nguyễn mới quyết định lấy Nho học làm nội dung giáo dục và mở khoa thi Chính đồ để lấy người làm quan. Tuy nhiên, chương trình học còn đơn giản hơn so với Đàng Ngoài, số người đỗ đạt cũng rất ít. Đến những năm 20 của thế kỷ XVIII, việc thi cử ở Đàng Trong hầu như đình lại.
* Văn học – nghệ thuật
– Văn học: Dòng văn học chính thống bằng chữ Hán được sáng tác nhiều nhưng giờ đây không còn chứa đựng tình yêu nước, yêu quê hương, tự hào dân tộc như các thời kỳ trước. Số nhà thơ, nhà văn nổi tiếng cũng ít dần. Ở Đàng Ngoài có Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Dữ, Phùng Khắc Khoan. Ở Đàng Trong có Đào Duy Từ.
Trong khi đó, dòng văn học dân gian lại phát triển mạnh, vừa phong phú về thể loại (ca dao, tục ngữ, truyện cười, truyện nôm khuyết danh), vừa sâu sắc về nội dung. Nội dung chủ yếu của dòng văn học này là phản ánh tâm tư nguyện vọng của người dân, chống lễ giáo hà khắc, đòi cuộc sống tự do… Hàng loạt truyện nôm khuyết danh ra đời: Trê cóc, Phạm Công – Cúc Hoa, Thạch Sanh, Quan âm thị Kính, Tống Trân – Cúc Hoa… Sự phát triển của văn học dân gian đã chứng tỏ cuộc sống tinh thần phong phú, thoải mái của nhân dân lao động, đồng thời góp phần hoàn thiện ngôn ngữ Việt.
– Nghệ thuật:
Kiến trúc dinh thự, đền chùa, đình làng phát triển thêm một bước. Tiêu biểu là phủ chúa Trịnh, Nguyễn; đình làng Đình Bảng (Bắc Ninh). Ngành tạc tượng, đúc tượng cũng rất phát triển. Bên cạnh các tượng phật dựng ở chùa còn có tượng vua, chúa, cung phi…
Nghệ thuật sân khấu phát triển rộng rãi. Nhiều làng thành lập phường chèo riêng. Nhiều thể loại dân ca ra đời: quan họ, ả đào, trống quân, hò, lí… Điều đó tạo nên sự phong phú trong đời sống tinh thần của nhân dân và mở rộng giao lưu văn hóa giữa các vùng miền.
* Khoa học kĩ thuật:
Sử học chủ yếu phát triển ở Đàng Ngoài, với các tác phẩm chính thống của nhà nước: Đại Việt Sử kí toàn thư, Sử kí tục biên, Trung hưng thực lục… và nhiều tác phẩm của tư nhân: Ô châu cận lục của Dương Văn An, Thiên Nam minh giám của tác giả họ Trịnh, Thiên Nam ngữ lục (khuyết danh)…
Về quân sự có tác phẩm Hổ trướng khu cơ của Đào Duy Từ. Kĩ thuật quân sự phát triển với nghề đúc súng đồng, đóng thuyền chiến, xây thành lũy…
(Nguồn tham khảo: Trần Văn Thức, Giáo trình tiến trình lịch sử Việt Nam)