Phạm trù đạo đức học Nghĩa vụ. Nghĩa vụ là gì? Các quan điểm về nghĩa vụ.
Những quan niệm khác nhau về nghĩa vụ :
Nghĩa vụ là phạm trù cơ bản của đạo đức học. Nó quan hệ với phạm trù hạnh phúc như là phương tiện và cứu cánh. Hạnh phúc và nghĩa vụ làm tiền đề cho nhau và quy định lẫn nhau. Nghĩa vụ được nhận thức phụ thuộc vào thế giới quan khác nhau.
a/ Chủ nghĩa duy tâm cho rằng nghĩa vụ là sự bắt buộc trước “mệnh lệnh tuyệt đối”. Kant, một nhà triết học cổ điển Đức cho rằng mệnh lệnh tuyệt đối thúc đẩy, sai khiến con người hành động. Tuân theo mệnh lệnh tuyết đối tức là con người đã thực hiện nghĩa vụ. Nói một cách khác, đạo đức học của Kant đòi hỏi con người hành động theo cái phải làm, chứ không phải cái muốn làm. Hành vi đạo đức như vậy được thể hiện như là sự bắt buộc, không có tính tự giác. Chính Hegel, nhà triết học cổ điển Đức cũng đã phê phán quan điểm đó của Kant là Kant đã giải thích một cách sai lầm về giá trị của nghĩa vụ và đã hạ thấp con người.
b/ Tôn giáo quan niệm nghĩa vụ là ý thức trách nhiệm trước thần linh, trước thượng đế. Nghĩa vụ thiêng liêng của con người là hy sinh mọi lợi ích cá nhân, nhu cầu bản thân để phụng sự ý nguyện của đấng tối cao và các thánh thần. Có như vậy khi về thế giới bên kia con người sẽ được hưởng hạnh phúc trọn vẹn.
c/ Các nhà duy vật thế kỷ 17 – 18 đã giải thích phạm trù nghĩa vụ gắn liền với sư thực hiện lợi ích cá nhân. Tuy nhiên, trong số các nhà duy vật Pháp thế kỷ 18 đã có quan niệm tiến bộ của Holbach thừa nhận rằng nghĩa vụ đạo đức là cái tất yếu đối với tất cả mọi người, là cái không tách rời hạnh phúc của cá nhân và xã hội.
d/ Các nhà đạo đức tư sản hiện đại giải thích phạm trù nghĩa vụ mang tính chủ quan, không có nội dung khách quan. Họ chủ trương giáo dục đạo đức chỉ dạy cho con người biết hành động, không cần giáo dục cho họ ý thức về nghĩa vụ. Họ có ý định áp dụng thành tựu của khoa học tác động vào thần kinh con người để dễ điều khiển theo ý muốn của người lãnh đạo. Như vậy là họ đang biến con người thành cái máy, làm mất đi tính tích cực, chủ động, sáng tạo của con người.
Quan điểm đạo đức học Mácxít về nghĩa vụ đạo đức:
a/ Nghĩa vụ là ý thức trách nhiệm của con người, là ý thức cần phải làm và mong muốn làm vì lợi ích người khác và vì lợi ích chung của xã hội.
Nghĩa vụ đạo đức là một trong những nét đặc thù của tính người. Ở con vật, mỗi hành động nhằm thỏa mãn nhu cầu được thực hiện theo bản năng. Ở con người thì sự phát sinh nhu cầu và hành động nhằm thỏa mãn nhu cầu không giới hạn ở lĩnh vực bản năng. Con người là một sinh thể có ý thức. Con người biết xác định những hành động nào là cần thiết để thỏa mãn nhu cầu. Để thỏa mãn được những nhu cầu của mình trước hết con người phải lao động. Lao động bao giờ cũng mang tính xã hội. Tính chất xã hội của lao động quy định bản tính xã hội của con người. Trong lao động, con người ý thức được sự cần thiết phải hợp tác, từ đó con người có xu hướng tương trợ nhau, có quan hệ đoàn kết và công bằng đối với nhau. Con người quen dần với sự tất yếu phải hòa hợp những nhu cầu và ham muốn của mình với những nhu cầu và ham muốn của người khác, đem lợi ích của mình phục tùng lợi ích của người khác và của xã hội. Như vậy nghĩa vụ đạo đức được hình thành và được thực hiện thông qua lao động của con người.
b/ Nghĩa vụ đạo đức được thực hiện một cách tự giác và tự do :
Nghĩa vụ đạo đức khác với nghĩa vụ pháp lý. Nghĩa vụ pháp lý bao hàm sự trừng giới, sự cưỡng chế bên ngoài. Nghĩa vụ đạo đức phát sinh do sự ý thức được trách nhiệm trước người khác và xã hội, từ sự tự nguyện mong muốn được làm của chủ thể. Nghĩa vụ đạo đức được thực hiện và điều chỉnh chủ yếu bằng sức mạnh bên trong của lương tâm mỗi người. Do vậy thực hiện nghĩa vụ đạo đức là tự do.
c/ Nghĩa vu đạo đức có tính xã hội và khách quan :
Lợi ích của mỗi cá nhân, của mỗi tập thể và của toàn xã hội chỉ có thể thực hiện, bảo vệ được trong mối quan hệ tôn trọng và phục vụ lợi ích của nhau giữa cá nhân này với cá nhân khác, giữa cá nhân và tập thể, giữa cá nhân và xã hội. Mối quan hệ 2 chiều giữa hai chủ thể như thế đem lại điều thiện cho cả 2 chủ thể, nó làm cho quan hệ đạo đức mang tính công bằng vì vậy nghĩa vụ có tính khách quan.
d/ Nghĩa vụ đạo đức được cụ thể hóa trong những hoàn cảnh, đối tượng cụ thể thành nhiệm vụ, bổn phận.
Bổn phận là nghĩa vụ cụ thể mà một người nào đó đã biết, đã nhận thức được và tự nguyện làm chẳng hạn như bổn phận làm con, bổn phận của một công dân.v.v…
