Các chuẩn mực nhóm và sự hình thành các chuẩn mực nhóm là một trong số các hiện tượng nhóm có được nhiều sự quan tâm của các nhà nghiên cứu.
– Chuẩn mực nhóm là hệ thống các quy tắc và đòi hỏi của cộng đồng đối với mỗi một thành viên, đóng vai trò phương tiện quan trọng nhất điều chỉnh hành vi của các thành viên trong quan hệ và tác động tương hỗ, trong giao tiếp của nhóm. Chuẩn mực nhóm có vai trò quan trọng đối với sự tồn tại và phát triển của nhóm: Chuẩn mực nhóm là cơ sở để thống nhất hành vi của các cá nhân trong nhóm và hướng cá nhân tới việc thực hiện các mục tiêu của nhóm.
– Chuẩn mực nhóm tạo ra sự ràng buộc giữa các thành viên với nhóm.
– Chuẩn mực nhóm đảm bảo cho sự ổn định của trật tự nhóm.
Sự hình thành của chuẩn mực nhóm có thể được coi là sản phẩm của sự tác động xã hội qua lại giữa các cá nhân trong đời sống nhóm và phản ánh những đòi hỏi từ cộng đồng xã hội lớn hơn đối với nhóm. Do vậy quá trình hình thành các chuẩn mực nhóm không phải là quá trình thuần tuý nội nhóm. Một vấn đề khác cũng cần được lưu ý là nhóm chỉ hình thành các chuẩn mực liên quan đến các tình huống và hành động có ý nghĩa đối với nhóm chứ không phải tất cả các chuẩn mực cho mọi tình huống. Các chuẩn mực nhóm đã được hình thành có thể được chấp nhận và tuân thủ ở các mức độ khác nhau.
Có các hướng nghiên cứu chuẩn mực nhóm khác nhau, mỗi hướng tạo thành các nhánh trong nghiên cứu chuẩn mực nhóm. Hướng thứ nhất, nghiên cứu việc tiếp nhận những chuẩn mực đang tồn tại trong nhóm của những cá nhân mới tham gia vào nhóm. Đây không phải là vấn đề về sự gia nhập của thành viên mới vào nhóm. Trong trường hợp này, có thể quy về việc nghiên cứu hiện tượng áp lực nhóm đối với cá nhân, sự tuân thủ của cá nhân trước nhóm. Hướng thứ hai nghiên cứu quá trình hình thành các chuẩn mực nhóm và các giá trị nhóm trong điều kiện cùng một lúc có nhiều cá nhân tham gia vào nhóm và sự tiếp nhận đầy đủ hơn sau đó những chuẩn mực, sự chia sẻ mục đích nhóm của toàn bộ các thành viên.
Hướng thứ nhất nổi bật với các nghiên cứu sự lệ thuộc, thực chất là hiện tượng áp lực nhóm – trong Tâm lý học xã hội được gọi là hiện tượng lệ thuộc (a dua). Bản thân từ “a dua” trong ngôn ngữ đời thường đã có một nội dung hoàn toàn xác định: sự hùa theo người khác. Ở mức độ nhận thức thông thường, hiện tượng a dua đã được xác định từ trước. Trong ngôn ngữ thường ngày khái niệm này mang sắc thái tiêu cực. Điều này ảnh hưởng xấu đến việc nghiên cứu, đặc biệt nếu nghiên cứu được tiến hành trong lĩnh vực ứng dụng. Vấn đề còn ở chỗ khái niệm sự a dua có ý nghĩa đặc biệt xấu trong chính trị như là biểu tượng của sự thỏa hiệp và dễ đãi. Để phân biệt rõ những ý nghĩa này, trong các tài liệu Tâm lý học xã hội thường không nói đến sau a dua mà nói tới tính lệ thuộc hay là các hành vi lệ thuộc (phụ thuộc) với ý nghĩa đơn thuần là đặc trưng tâm lý về vị trí của cá nhân tương ứng với vị trí của nhóm là mức độ tuân thủ của cá nhân trước các áp lực nhóm. Trong các công trình nghiên cứu gần đây thường sử dụng thuật ngữ “ảnh hưởng xã hội”.
Tính lệ thuộc xuất hiện khi có sự mâu thuẫn giữa ý kiến của cá nhân và ý kiến của nhóm. Mâu thuẫn được giải quyết theo hướng vì lợi ích của nhóm. Mức độ lệ thuộc – đó là mức độ tuân thủ nhóm trong trường hợp khi sự mâu thuẫn ý kiến được cá nhân tiếp nhận như là một xung đột. Những khái niệm như “đồng thuận”, “tính có điều kiện” có thể là những khái niệm tương đồng mặc dù trong những khái niệm này có sắc thái khác. Ví dụ, sự đồng thuận biểu thị việc chấp nhận những chuẩn mực nhất định nhưng sự chấp nhận các chuẩn mực không phải là do áp lực. Khái niệm ngược với khái niệm lệ thuộc là “độc lập”, “lập trường kiên định”, “vững vàng trước áp lực nhóm”… Đôi khi khái niệm “tiêu cực” cũng được sử dụng như một khái niệm đối lập với sự lệ thuộc – sự chống đối lại áp lực nhóm, phủ nhận các chuẩn mực nhóm thể hiện sự độc lập thái quá. Tuy nhiên tính tiêu cực giống như một hình thức phủ nhận sự lệ thuộc chỉ là vẻ bề ngoài. Thực tế, tính tiêu cực không phải là sự độc lập thực sự. Ngược lại có thể cho rằng đó là một trường hợp đặc biệt của sự lệ thuộc, một dạng “lệ thuộc ngây thơ”: nếu cá nhân đặt ra cho mình mục đích chống đối lại ý kiến của nhóm bằng mọi cách thì thực tế cá nhân đó lại phụ thuộc vào nhóm. Bởi lẽ mỗi cá nhân buộc phải xây dựng hành vi chống đối nhóm của mình, phải xác lập một vị trí đối lập với nhóm hay với các chuẩn mực tức là cá nhân đó bị phụ thuộc vào ý kiến nhóm chỉ có điều là với các dấu hiệu ngược lại (Có nhiều ví dụ về tính tiêu cực, như cách ứng xử của thiếu niên). Do vậy lập trường ngược lại với tính lệ thuộc không phải là tiêu cực mà là độc lập và không phụ thuộc.
Sơ đồ các kiểu ảnh hưởng xã hội
Sau này M.Douch và Djepard đưa ra “lý thuyết thông tin về tính lệ thuộc” với 2 loại ảnh hưởng nhóm: chuẩn mực (khi mà áp lực từ đa số và các thành viên tiếp nhận nó như là chuẩn mực) và thông tin (khi áp lực tạo ra từ thiểu số và các thành viên tiếp nhận nó như là thông tin, trên cơ sở đó tự thực hiện sự lựa chọn của mình).
Cơ chế ảnh hưởng trong hai trường hợp này là khác nhau: đa số theo nghĩa đầy đủ tạo ra “chuẩn mực”, chi phối ý kiến của cá nhân. Trong trường hợp này cá nhân thay đổi hành vi của mình để thể hiện sự đồng ý, nhưng vẫn giữ ý kiến riêng cho bản thân. Chính điều này là sự lệ thuộc bên ngoài. Thiểu số chỉ đưa ra cho các cá nhân thông tin và nếu cá nhân tin tưởng vào thông tin, anh ta sẽ thay đổi ý kiến của mình… tức là dường như diễn ra sự đổi chiều, chấp nhận bằng một quan điểm khác. Trường hợp này thể hiện sự lệ thuộc bên trong. Trong nhiều trường hợp khác nhau mức độ ảnh hưởng tương ứng của hai loại này là khác nhau, nhưng từ góc độ hình thành nhóm, cơ chế ảnh hưởng xã hội thể hiện như là áp lực của nhóm đối với việc tuân thủ các chuẩn mực của nó.
