Tư tưởng triết học trong Upanisát

Upanisát cho rằng, trong thế giới, tồn tại brátman (đại ngã) và átman (tiểu ngã) cùng mang bản chất thần thánh, nhưng khác hình thức biểu hiện. Brátman là linh hồn vũ trụ hay thực thể tinh thần tối cao, là căn nguyên của vạn vật. Nó tồn tại tuyệt đối, vĩnh viễn sản sinh ra mọi cái, và cũng là đích cuối cùng của mọi cái. Atman là linh hồn con người, là sự biểu hiện cụ thể, cá biệt của brátman. Nó là cái nhỏ bé nhưng cũng là cái vĩ đại, bất diệt như brátman. Tuy nhiên, do gắn bó với thể xác và thông qua thể xác mà átman luôn bị lôi cuốn vào dục vọng; vì vậy, nó phải chịu nghiệp báo, luân hồi và phải trải qua số kiếp. Để thoát ra khỏi nghiệp báo, luân hồi, số kiếp, átman phải toàn tâm, toàn ý tự giác ngộ bản chất thần thánh nơi chính mình (tu luyện) để được giải thoát quay về với brátman.

Cũng như Brátmana – cơ sở giáo lý của đạo Bàlamôn và đạo Hinđu, Upanisát luôn bảo vệ chế độ đẳng cấp mà thực chất là bảo vệ các đặc quyền của giới tăng lữ Bàlamôn. “Vì sự phồn vinh của cả thế giới mà từ mồm, tay, đùi, và bàn chân của mình, Ngài (Brátman) đã tạo ra tăng lữ, quý tộc, bình dân tự do và nô lệ”. “Do sinh ra từ bộ phận cao quý nhất từ thân thể của brátman, do sinh ra sớm nhất, do hiểu biết Vêđa mà tăng lữ có quyền làm chúa tể của các tạo vật ấy” (Luật Manu).

Upanisát cho rằng tồn tại hai hình thức nhận thức là thượng trí (chiêm nghiệm tâm linh) và hạ trí (trực quan cảm tính, hay dựa vào trực quan cảm tính). Thượng trí là hình thức nhận thức cho phép vượt lên trên cái hữu hình, cảm tính, cái thay đổi để nắm bắt cái vô hình, bất biến, cái thực tại tuyệt đối, duy nhất ẩn mình đằng sau cái hữu hình, cảm tính, thay đổi; nghĩa là nhận thức được brátman. Hạ trí là hình thức nhận thức bị giới hạn trong cái hữu hình, cảm tính, thay đổi; nghĩa là nhận thức các sự vật vật chất xung quanh ta.