1. Khái niệm
Tâm thế là trạng thái tâm lí sẵn sàng của con người với tư cách là chủ thể hoạt động nào đó của hoàn cảnh bên ngoài. Như vậy, tâm thế xuất hiện do lặp đi lặp lại nhiều lần các hình thức hành vi nhất định để đáp lại những tình huống xảy ra trong môi trường. Trên cơ sở thực nghiệm người ta chia ra các loại tâm thế sau:
– Tâm thế hành vi hướng tới những đối tượng cảm giác cụ thể Đó là tâm thế hành vi thực tiễn.
– Tâm thế hành vi hướng tới đối tượng khái quát. Đó là tâm thế hành vi nhận thức lí luận.
– Tâm thế hành vi hướng tới khách thể xã hội. Đó là tâm thế hành vi xã hội.
Sau này, người ta còn bổ sung hai loại tâm thế nữa: tâm thế thực hiện các lực tâm sinh lí, tâm thế sáng tạo. Muốn hình thành tâm thế thực hiện hành động thì con người phải có nhu cầu về hành động, phải có tình huống tương ứng. Thức ăn và nước uống sẽ không kích thích hành động nếu con người không đói và khát, và nếu như môi trường không có những thứ đó. Sota Nadirasvili (Trường phái Udơnatze) đã biểu diễn tính tích cực tâm lí của cá nhân bằng theo sơ đồ như sau:
Theo lí luận này, tâm thế xuất hiện ở các cá nhân bằng cách thống nhất nhu cầu với hoàn cảnh phù hợp với cá nhân, hoàn cảnh với hành vi cá nhân là thành phần của hiện thực có tác động qua lại với hệ thống nhu cầu của cá nhân.
Trong các công trình nghiên cứu, các nhà khoa học đã vạch ra các yếu tố gây ra tâm thế bao gồm:
– Nhu cầu: sự mong muốn, đòi hỏi của con người được thoả mãn về đồ vật, hiện tượng hay mục đích nào đó.
– Hình dung được năng lực tâm lí của mình: điều đó thể hiện ở mỗi người có khả năng đánh giá mình tạo nên động lực thực hiện hành động này hoặc kiềm chế những hành động khác cho phù hợp với nhân cách của mình.
– Hiện thực vật chất trong đó con người tồn tại bao gồm:
+ Các vật thể, các hiện tượng tác động trực tiếp đến con người.
+ Những giá trị thẩm mĩ và đạo đức giúp định hướng xã hội của cá nhân.
2. Những yêu cầu của tâm thế trong xu hướng
– Môi trường văn hoá – xã hội chung
– Các nhóm xã hội riêng biệt
– Các nhóm chuẩn nhỏ mà trong đó cá nhân đang sống có vai trò và chức năng trong việc tạo ra tính tích cực của con người. Khi xuất hiện tâm thế hành động theo hướng nhất định thì con người chỉ nhận ra và chú ý đến vật thể và hiện tượng có liên quan đến tâm thế này.
Những hiện tượng và những vật thể không có liên quan sẽ không có ý nghĩa bởi con người không có tâm thế chú ý tới. Điều đó nói lên rằng, tâm thế có ảnh hưởng đến tính tích cực trong sự lựa chọn tác động của con người đến môi trường. Tâm thế là cơ sở thúc đẩy con người thích ứng với môi trường. Nói cách khác, tâm thế giúp con người có thái độ khẳng định hay phủ định đối với khách thể. Chẳng hạn, nếu con người có tâm thế về vấn đề chính trị, xã hội thì trong những trường hợp chưa rõ ràng con người đó vẫn dễ dàng có lập trường tư tưởng đúng đắn.
Tóm lại, tâm thế cho phép con người sẵn sàng thích ứng trước tình huống mới. Dần dần, con người độc lập hơn, tác động đến hiện thực bằng phản ứng đặc trưng cho phong cách của nhân cách của mình. Như vậy, tâm thế đã định hướng nhân cách con người, động viên các quá trình tâm lí để đáp ứng những hoạt động nhất định, xác định trước hành vi xảy ra của con người.
(Tài liệu tham khảo: Lê Thị Bừng, Các thuộc tính điển hình của tâm lý nhân cách)
