Khái quát về tiếng Việt
1. Tiếng Việt và vấn đề giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt
Cuộc sống của con người luôn gắn với hoạt động giao tiếp, trong đó, ngôn ngữ là công cụ giao tiếp quan trọng bậc nhất. Thế nhưng, chúng ta chưa hiểu chính xác là đã nắm được ngôn ngữ như thế nào, đã nhận thức thế giới nhờ ngôn ngữ ra sao. Ngôn ngữ đến với mỗi người bình thường, tự nhiên đến mức ít ai tự hỏi ngôn ngữ là gì. Ngôn ngữ là một hệ thống kí hiệu âm thanh đặc biệt, là phương tiện giao tiếp cơ bản và quan trọng nhất của các thành viên trong một cộng đồng người; đồng thời cũng là phương tiện phát triển tư duy, lưu trữ và truyền đạt truyền thống lịch sử – văn hóa của một cộng đồng từ thế hệ này sang thế hệ khác. Nói đến ngôn ngữ là nói đến các ngôn ngữ cụ thể của các dân tộc với tư cách là phương tiện giao tiếp, chẳng hạn tiếng Nga, tiếng Anh, tiếng Pháp, tiếng Việt, v.v.. Tiếng Việt là ngôn ngữ của người Việt (còn gọi người Kinh), là tiếng phổ thông của các dân tộc thiểu số và là ngôn ngữ quốc gia Việt Nam.
Tiếng Việt của chúng ta giàu và đẹp. Tiếng Việt rất giàu, bởi nó thể hiện đời sống muôn màu, đời sống tư tưởng và tình cảm phong phú của dân tộc ta; bởi nó phản ánh kinh nghiệm đấu tranh xã hội, đấu tranh với thiên nhiên và đấu tranh chống ngoại xâm suốt hàng nghìn năm lịch sử. Tiếng Việt của chúng ta rất đẹp, bởi là thứ tiếng có nhiều nguyên âm và thanh điệu nên rất mềm mại, uyển chuyển, du dương nói mà như hát. Tiếng ta đẹp còn bởi có lớp từ láy, các tổ hợp từ cố định (thành ngữ) thể hiện sự đăng đối, hài hòa, gợi hình, gợi cảm. Tiếng ta đẹp bởi vì tâm hồn của người Việt Nam ta rất đẹp, bởi cuộc sống của nhân dân ta từ ngàn xưa tới nay là cao quý. Vẻ giàu đẹp của tiếng Việt được khúc xạ trong lời ăn tiếng nói hàng ngày của quần chúng nhân dân, trong các thành ngữ, tục ngữ, ca dao, trong các áng văn chương của những nhà văn, nhà thơ lớn của dân tộc. Chẳng hạn: Hỡi cô tát nước bên đàng// Sao cô múc ánh trăng vàng đổ đi (Ca dao); hay: Long lanh đáy nước in trời// Thành xây khói biếc non phơi bóng vàng (Nguyễn Du – Truyện Kiều). Tiếng Việt hiện nay, nhìn chung, có thể diễn tả sâu sắc đời sống tư tưởng và tình cảm đẹp đẽ của dân tộc, có khả năng to lớn trong việc truyền đạt tri thức văn hóa và khoa học kĩ thuật. Bởi vậy, tiếng Việt ngày càng có địa vị ngang hàng với các ngôn ngữ phát triển trên thế giới. Đúng như Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định: Tiếng nói là thứ của cải vô cùng lâu đời và vô cùng quý báu của dân tộc. Chúng ta phải giữ gìn nó, quý trọng nó, làm cho nó phổ biến ngày càng rộng khắp (Báo Nhân dân, 9-9-1964).
Giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt là gìn giữ và phát triển vốn từ vựng tiếng Việt, nói và viết đúng ngữ pháp tiếng Việt; giữ gìn bản sắc, tinh hoa phong cách tiếng Việt trong mọi thể văn. Cụ thể, giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt, trước hết là nói đúng và viết đúng chuẩn mực tiếng Việt về ngữ âm và chính tả, từ vựng, ngữ pháp; sau đó là nói hay, viết hay tiếng Việt trong các phong cách ngôn ngữ khác nhau. Cùng với việc sử dụng là nghiên cứu, xây dựng và phát triển tiếng Việt thành ngôn ngữ văn hóa chuẩn mực.
2. Vai trò của tiếng Việt
2.1. Đảm nhiệm các chức năng xã hội
a. Công cụ trao đổi ý kiến trong đời sống chính trị – xã hội
Suốt nghìn năm Bắc thuộc, trong thời kì độc lập và hơn tám mươi năm Pháp xâm lược, tiếng Việt bị chèn ép, luôn lép vế trước tiếng Hán, tiếng Pháp. Tiếng Việt chỉ tồn tại sau lũy tre xanh, chủ yếu dùng để bàn việc làng, ít khi được dùng để bàn việc nước. Nhưng từ Cách mạng tháng Tám, tiếng Việt đã gánh vác đầy đủ chức năng làm công cụ trao đổi ý kiến trong đời sống chính trị – xã hội của cả nước, và chức năng ấy ngày càng được phát huy theo đà cách mạng phát triển, đưa mọi tầng lớp nhân dân bước lên vũ đài chính trị, cổ vũ mọi người tích cực tham gia hai cuộc cách mạng dân tộc – dân chủ nhân dân và cách mạng xã hội chủ nghĩa.
b. Công cụ giáo dục quốc dân
Trước năm 1945, tiếng Việt chỉ được dùng vào công việc giáo dục ở ba lớp đầu của cấp tiểu học, còn các lớp tiếp sau phải dùng song ngữ Việt – Pháp. Chính sách ngôn ngữ ấy cùng với các chính sách ngu dân khác hạn chế hoạt động giáo dục, đẩy nhân dân ta vào tình trạng mù chữ. Nhưng liền sau Cách mạng tháng Tám, công việc trước nhất của chính phủ và Hồ Chủ tịch là thanh toán nạn mù chữ, tiến hành sự nghiệp giáo dục ở mọi cấp bằng tiếng Việt. Nhờ vậy, sự nghiệp giáo dục Việt Nam có bước phát triển rất nhanh. Chúng ta đã xóa mù trong một thời gian ngắn; đã dùng tiếng Việt giảng dạy ở mọi cấp học từ phổ thông, đại học và sau đại học. Hiện nay, tiếng Việt có thể truyền đạt được mọi tư tưởng cao sâu, hiện đại trong các ngành khoa học, kĩ thuật và khoa học xã hội nhân văn, trở thành công cụ sắc bén trong sự nghiệp hiện đại hóa nền giáo dục nước nhà.
c. Phục vụ công tác hành chính – pháp luật
Chức năng phục vụ công tác hành chính – pháp luật của tiếng Việt cũng được mở rộng gấp nhiều lần so với trước. Tất cả các văn bản pháp quy (hiến pháp, các bộ luật, pháp lệnh, quyết định, nghị định, chỉ thị, thông tư, công văn, báo cáo, v.v.), mọi sự thảo luận, công bố từ Quốc hội, Chính phủ đến hội đồng nhân dân, ủy ban nhân dân các cấp, từ Trung ương đến địa phương đều được soạn thảo bằng tiếng Việt.
d. Tiếng phổ thông cho các dân tộc thiểu số
Trước đây, tiếng Việt được các dân tộc thiểu số biết đến nhưng trong phạm vi hẹp. Từ sau năm 1945, Việt Nam là quốc gia gồm 54 dân tộc anh em cùng chung vận mệnh, cùng chung mục tiêu phấn đấu nên sự giao lưu, tiếp xúc giữa các dân tộc ít người với dân tộc Việt (Kinh), giữa các dân tộc ít người với nhau chặt chẽ hơn các thời kì trước. Thêm nữa, chính sách ngôn ngữ của Đảng và Nhà nước hết sức đúng đắn, đó là chính sách bình đẳng và tự nguyện. Do đó, thực tế, các dân tộc ít người vừa sử dụng tiếng mẹ đẻ của mình, vừa tự nguyện dùng tiếng Việt để giao tiếp. Như vậy, chức năng xã hội của tiếng Việt được mở rộng thêm: làm công cụ giao tiếp của tất cả các dân tộc sống chung trên lãnh thổ Việt Nam. Tiếng Việt có điều kiện ảnh hưởng tới sự phát triển của ngôn ngữ các dân tộc thiểu số.
e. Chất liệu của sáng tạo nghệ thuật
Trước cách mạng, nền văn học Việt Nam thực sự phát triển song đó là một nền văn học chưa thực sự mang tính dân tộc. Các tác phẩm văn chương vừa được sáng tác bằng chất liệu tiếng Việt (văn học dân gian, các tác phẩm bằng chữ Nôm của Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Du, v.v.), vừa bằng ngôn ngữ xa lạ với ngôn ngữ quần chúng (tiếng Hán – Việt, chữ Hán). Sau cách mạng, một nền văn học mới đã hình thành. Nó phản ánh cuộc sống muôn màu muôn vẻ, khắc họa những hình tượng sâu sắc bằng chất liệu tiếng Việt. Vì thế, tiếng Việt – yếu tố thứ nhất của văn học – đã trở thành một ngôn ngữ toàn năng của một nền văn học đa dạng, phong phú, hiện đại.
g. Công cụ truyền thông, xuất bản
Dưới chế độ cũ, báo chí truyền thông, xuất bản có phần xa lạ đối với quần chúng nhân dân. Từ sau cách mạng, sự nghiệp báo chí, truyền thông đại chúng và xuất bản bằng tiếng Việt đã phát triển mạnh mẽ. Do đó, tiếng Việt mở rộng thêm chức năng xã hội làm công cụ của công tác thông tin đại chúng, phát triển sự nghiệp báo chí và xuất bản.
2.2. Thể hiện nếp nghĩ, tình cảm, tâm hồn dân tộc
a. Tiếng Việt thể hiện cách nghĩ, cách cảm của người Việt Nam
Suy nghĩ của mỗi người bao giờ cũng xuất phát từ ngôn ngữ, do ngôn ngữ mẹ đẻ quyết định. Tiếng Việt ngày nay có thể biểu đạt đầy đủ các giá trị tinh thần của một dân tộc đã đạt tới trình độ văn hóa tương đối cao, có khả năng ảnh hưởng tới văn hóa của một số dân tộc khác. Tiếng Việt là một ngôn ngữ phát triển hoàn thiện vì nó thỏa mãn mọi nhu cầu giao tiếp xã hội, thể hiện một cách sâu sắc nếp nghĩ, cách cảm, khát vọng của con người Việt Nam. Có thể thấy rõ điều đó trong các sáng tác dân gian như tục ngữ, ca dao, hò vè, v.v. hoặc trong các tác phẩm của các nhà văn, nhà thơ. Đó chính là lời ăn tiếng nói của nhân dân kết tinh từ bao đời, thể hiện trí tuệ và tâm hồn của người Việt.
b. Tiếng Việt chứa đựng văn hóa dân tộc
Ngôn ngữ là một thành tố của văn hóa, nhưng đồng thời cũng là địa chỉ của văn hóa. Thực tế, tiếng Việt thể hiện đậm nét bản sắc văn hóa dân tộc Việt Nam. Cuộc sống, lịch sử, kiểu lựa chọn của cộng đồng trong tất cả các lĩnh vực xã hội đều được khúc xạ trong tiếng Việt, qua các bình diện: ngữ âm (giàu nhạc tính), từ vựng (đa dạng, phong phú, mở), ngữ pháp (mềm dẻo, linh hoạt).
3. Đặc điểm cơ bản của tiếng Việt
3.1. Tiếng Việt là ngôn ngữ âm tiết tính, đa thanh điệu
a. Đặc điểm âm tiết tính được thể hiện ở các khía cạnh sau:
– Trong dòng âm thanh, các âm tiết được phát âm thành những khúc đoạn riêng rẽ, tách bạch (có đường ranh giới dứt khoát, rõ ràng), không đọc nối như tiếng Nga, tiếng Anh, v.v.. Còn khi viết, các âm tiết được viết rời (giữa các con chữ ghi âm tiết có khoảng cách đều nhau), không viết liền. So sánh: từ sinh viên, trong tiếng Việt, đọc/ phát âm rời thành hai đoạn âm sinh / viên và viết rời; trong tiếng Anh, cũng hai âm tiết nhưng đọc/ phát âm nối liền, viết liền: student.
– Âm tiết tiếng Việt, phần lớn trùng với đơn vị nhỏ nhất mà có nghĩa, tức hình vị; đồng thời, những đơn vị ấy có thể vận dụng độc lập để đặt câu, nghĩa là ranh giới âm tiết, hình vị và từ (đơn tiết) trùng nhau (ví dụ: nhà, xe, ăn, học, tốt, xấu, v.v.). Do vậy, âm tiết, còn gọi là tiếng, vừa có thể là từ nên có tính tự lập. So sánh: tiếng Việt: cậu/bé (hai âm tiết = 2 hình vị); tiếng Anh: boy/s và [bj:z] (2 hình vị, 1 âm tiết).
b. Tiếng Việt là ngôn ngữ có thanh điệu, gồm 6 thanh (tiếng Lào có 5 thanh, tiếng Hán 4 thanh, tiếng Miến Điện 3 thanh). Ví dụ: ma, mà, mã, mả, má, mạ. Thanh điệu là đặc trưng độ cao và có tác dụng khu biệt nghĩa cho các âm tiết, góp phần quan trọng làm nên nhạc tính cho tiếng Việt.
3.2. Từ tiếng Việt không biến đổi hình thái
Nếu ở một số ngôn ngữ như tiếng Nga, tiếng Anh, tiếng Pháp, từ được sử dụng trong lời nói có sự biến đổi hình thái (hình thức âm thanh) để biểu thị các phạm trù ngữ pháp (giống, số, cách, thời, thể, thức) thì trong tiếng Việt, mỗi từ là một diện mạo cố định, không biển đổi hình thức âm thanh dù là ở dạng từ điển hay trong các câu nói (ngữ cảnh). So sánh, (1) ở dạng độc lập, tiếng Việt: tôi, yêu, cô ấy; tiếng Anh: I, love, she; (2) Ở dạng câu nói, tiếng Việt: Tôi yêu cô ấy// Cô ấy yêu tôi. Còn tiếng Anh: I love her// She loves me.
3.3. Đặc trưng về cấu tạo từ, về mặt ngữ pháp
Trong tiếng Việt, trật tự, hư từ, ngữ điệu có vai trò hết sức quan trọng thể hiện ý nghĩa ngữ pháp, trong việc tổ chức các đơn vị giao tiếp.
a. Trật tự, nghĩa là sự xuất hiện kế tiếp theo thứ tự trước/sau của các yếu tố. So sánh, ở cấp độ từ: quốc vương / vương quốc, hành quân / quân hành, gió trăng / trăng gió, v.v..; ở cấp độ câu: Mẹ thương con / Con thương mẹ, v.v. sẽ thấy sự khác biệt rõ rệt.
b. Hư từ là những từ biểu thị quan hệ ngữ pháp giữa các thực từ. Chẳng hạn: và, hay, hoặc, còn, v.v. (quan hệ đẳng lập); của, ở, bằng, v.v. (quan hệ chính phụ). So sánh: tính cách người lớn/ tính cách của người lớn; hay: sách của thư viện/ sách ở thư viện, v..
c. Ngữ điệu là tổng hòa những sự diễn biến âm thanh (độ dài, độ mạnh, độ cao) nhằm thể hiện và phân biệt các câu nói. Ví dụ: câu nói Tất cả im lặng, nếu xuống giọng ở cuối (độ cao), là câu tường thuật (khi viết dùng dấu chấm); còn nếu nhấn giọng (độ mạnh) sẽ là câu mệnh lệnh (khi viết dùng dấu chấm than).
(Nguồn tham khảo: Nguyễn Hoài Nguyên, Giáo trình thực hành tiếng Việt)