Ở các nước công nghiệp phát triển, khu vực dịch vụ thu hút một lực lượng lao động nhiều hơn so với các ngành nông nghiệp, công nghiệp (có những nước lao động dịch vụ chiếm từ 70 – 80% tổng lao động xã hội) và thu nhập chiếm tới 2/3 đến 3/4 trong GDP hoặc GNP.
Ở nước ta, trong thời kỳ bao cấp, dịch vụ chỉ được hiểu theo nghĩa hẹp, bó gọn trong phân phối lưu thông và chủ yếu do Nhà nước quản lý, còn các lĩnh vực khác không được khuyến khích phát triển, thậm chí còn bị cấm hoạt động.
Từ khi chuyển sang nền kinh tế thị trường và thực hiện chính sách mở cửa thì dịch vụ được quan tâm phát triển mạnh mẽ và đa dạng. Các ngành như bưu chính viễn thông, giao thông vận tải, du lịch, giáo dục – đào tạo, y tế, dịch vụ bảo hiểm, quảng cáo .v.v…. phát triển khá nhanh. Nhiều lĩnh vực dịch vụ đã được hiện đại hoá và đạt trình độ tiên tiến của các nước trong khu vực như bưu chính viễn thông, hàng không .v.v… Trong những năm qua tỷ trọng của dịch vụ trong GDP đã dần dần tăng lên mặc dù rất chậm (Trong 10 năm từ 1991-2000, tỷ trọng này tăng từ 38,6% lên 39,1%). Tuy nhiên dịch vụ ở nước ta trong những năm qua phát triển còn mang tính tự phát. Nhiều lĩnh vực dịch vụ nhà nước chưa quản lý và khống chế được nên đã xảy ra tiêu cực, gây thiệt hại cho người tiêu dùng và làm gia tăng tệ nạn xã hội.
Đối với nước ta, dịch vụ là ngành có rất nhiều cơ hội phát triển và nhiều lĩnh vực dịch vụ mới sẽ ra đời. Vì vậy, đòi hỏi phải có sự quan tâm đầy đủ của nhà nước cũng như của các ngành, các cấp và các cơ sở sản xuất kinh doanh.
Để kinh tế dịch vụ phát triển nhanh và bền vững cần phải nhận thức đúng vị trí, vai trò của nó trong quá trình tăng trưởng và phát triển kinh tế đất nước. Dịch vụ phải trở thành ngành kinh tế độc lập, chiếm tỷ trọng lớn trong nền kinh tế quốc dân.
Phát triển kinh tế dịch vụ ở nước ta phải phù hợp xu hướng chuyển dịch cơ cấu kinh tế mà nhiều nước đã trải qua và Việt Nam đang đi tới. Dịch vụ luôn là bộ phận hợp thành cơ cấu kinh tế đất nước được chuyển dịch theo bốn giai đoạn:
- Giai đoạn 1: Nông nghiệp – Công nghiệp – Dịch vụ
- Giai đoạn 2: Công nghiệp – Nông nghiệp – Dịch vụ
- Giai đoạn 3: Công nghiệp – Dịch vụ – Nông nghiệp
- Giai đoạn 4: Dịch vụ – Công nghiệp – Nông nghiệp
Những nước phát triển ở trình độ cao hiện đang ở giai đoạn 4 như Mỹ, Thuỵ Sĩ, Singapo … còn Việt Nam đang từ giai đoạn 1 chuyển sang giai đoạn 1 của sự phát triển. Nội dung của thời kỳ này là công nghiệp hoá – hiện đại hoá đất nước, do đó phải quan tâm phát triển các loại dịch vụ đảm bảo “đầu vào” và “đầu ra” của quá trình sản xuất.
Phát triển dịch vụ cần có trọng tâm, trọng điểm ở một số lĩnh vực mà đất nước có thế mạnh, đem lại hiệu quả thiết thực, tiến tới đảm đương các dịch vụ trọng yếu của nền kinh tế thị trường. Phát triển dịch vụ phải đảm bảo naâg cao năng lực và chất lượng hoạt động của các lĩnh vực dịch vụ như: thương mại, vận tải hàng hoá và hành khách, bưu chính viễn thông, du lịch và các loại dịch vụ tài chính tiền tệ, dịch vụ kỹ thuật, tư vấn, dịch vụ đời sống.
Để phát triển mạnh kinh tế dịch vụ, đưa ngành dịch vụ trở thành ngành kinh tế quan trọng trong nền kinh tế nước ta cần tập trung giải quyết một số vấn đề kinh tế chủ yếu sau:
1. Quy hoạch tổng thể phát triển kinh tế dịch vụ
Hiện nay dịch vụ phát triển rất đa dạng về hình thức, phương thức hoạt động và có quy mô phát triển ngày càng lớn. Tuy nhiên, việc quản lý các hoạt động dịch vụ còn nhiều bất cập, do đó gây ra không ít những khó khăn phức tạp cho xã hội và người tiêu dùng. Vì vậy, việc quy hoạch lại hệ thống dịch vụ, làm cho nó trở thành một bộ phận quan trọng trong cơ cấu nền kinh tế là hết sức cần thiết.
Yêu cầu trong quy hoạch tổng thể là:
– Quy hoạch tổng thể phát triển kinh tế dịch vụ phải gắn với chiến lược và quy hoạch phát triển kinh tế – xã hội nói chung và từng ngành, từng lĩnh vực nói riêng.
– Phải quán triệt quan điểm phát triển có hệ thống và đồng bộ các hoạt động dịch vụ cũng như trong từng hoạt động dịch vụ.
– Đảm bảo phát triển dịch vụ cho tất cả các ngành, các lĩnh vực và các vùng, miền của đất nước, trong đó cần xác định thứ tự ưu tiên vào những dịch vụ mũi nhọn, trọng điểm.
– Phù hợp với chiến lược công nghiệp hoá – hiện đại hoá đất nước và xu thế hội nhập kinh tế khu vực và thế giới.
– Phát huy lợi thế so sánh đất nước cũng như từng vùng, từng địa phương trong phát triển kinh tế hàng hoá nói chung và phát triển các ngành dịch vụ nói riêng, chẳng hạn phát triển các ngành dịch vụ cho những ngành kinh tế mũi nhọn, những ngành có lợi thế xuất khẩu, phát triển dịch vụ du lịch.
Trên cơ sở những yêu cầu của quy hoạch tổng thể hình thành ra các nhóm dịch vụ (nhóm dịch vụ sản xuất, nhóm dịch vụ công cộng và quản lý xã hội, nhóm dịch vụ tiêu dùng cá nhân …) để từ đó có hướng đầu tư đúng đắn trong phát triển dịch vụ.
2. Sắp xếp lại hệ thống tổ chức hoạt động dịch vụ
Nhà nước quản lý, điều hành những lĩnh vực dịch vụ quan trọng có tính chất dẫn dắt tăng trưởng kinh tế an toàn, an ninh quốc gia như: dịch vụ bưu chính viễn thông, vận tải biển, hàng không, đường sắt, du lịch quốc tế, khoa học công nghệ. Còn các lĩnh vực khác nhà nước chỉ quản lý ở tầm vĩ mô, không can thiệp trực tiếp vào việc điều hành kinh doanh của đơn vị.
Sắp xếp lại tổ chức sản xuất kinh doanh dịch vụ, khuyến khích và tạo điều kiện cho các thành phần kinh tế tham gia đầu tư phát triển kinh tế dịch vụ, đảm bảo cho các thành phần kinh tế, các doanh nghiệp bình đẳng và cạnh tranh lành mạnh trong hoạt động dịch vụ. Sắp xếp lại các tổ chức sản xuất kinh doanh dịch vụ, phải tiến tới xoá bỏ độc quyền của các doanh nghiệp nhà nước trong kinh doanh dịch vụ (như dịch vụ bưu chính – viễn thông, điện). Nhà nước có thể độc quyền kinh doanh một số dịch vụ thiết yếu nhưng không phải duy trì tình trạng doanh nghiệp độc quyền kinh doanh mà phải cho phép nhiều doanh nghiệp tham gia kinh doanh, trước hết là các doanh nghiệp nhà nước cùng cạnh tranh nhau, sau đó có thể có các doanh nghiệp của các thành phần kinh tế khác, kể cả doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài.
Trong việc sắp xếp lại hệ thống hoạt động dịch vụ cần đặc biệt quan tâm hệ thống dịch vụ đầu vào và đầu ra cho các doanh nghiệp sản xuất (bao gồm hộ gia đình nông dân).
Phương thức hoạt động có hiệu quả của hệ thống kinh doanh dịch vụ là phải tạo ra liên kết chặt chẽ với các cơ sở sản xuất trong việc cung ứng các yếu tố đầu vào và tiêu thụ sản phẩm làm ra. Mô hình kinh tế rất phát triển ở các nước có nền kinh tế thị trường hiện nay là các tập đoàn kinh tế. Đối với nước ta hình thức tổng công ty (công ty) theo ngành đã khá phát triển và đang nghiên cứu để thành lập một số tập đoàn kinh tế mạnh để tạo khả năng cạnh tranh trong nước và quốc tế. Tập đoàn kinh tế hay các tổng công ty (công ty) theo ngành là mô hình tổ chức sản xuất kinh doanh tạo ra sự liên kết chặt chẽ từ hệ thống các tổ chức cung cấp các yếu tố đầu vào và hệ thống tiêu thụ sản phẩm (cả xuất khẩu).
Mô hình tổ chức đó sẽ tạo ra sự liên kết chặt chẽ tất cả các khâu của quá trình tái sản xuất (sản xuất – chế biến – tiêu thụ).
Đứng trên góc độ kinh doanh dịch vụ các tổng công ty (công ty) theo ngành cần tổ chức lại hệ thống dịch vụ đầu vào và hệ thống tiêu thụ sản phẩm. Để đảm bảo nguyên liệu chế biến các tổng công ty (công ty) cần trực tiếp đầu tư xây dựng vùng nguyên liệu, đảm bảo các yếu tố đầu vào có chất lượng và giá cả hợp lý cho người sản xuất (vốn, vật tư, thiết bị …) và chịu trách nhiệm tiêu thụ nguyên liệu (có hợp đồng tiêu thụ với người sản xuất) và chế biến nguyên liệu thành phẩm đáp ứng nhu cầu thị trường trong nước và xuất khẩu. Ở khâu tiêu thụ sản phẩm cuối cùng, tổng công ty (công ty) cần thiết lập nhiều kênh tiêu thụ và nhiều hình thức tiêu thụ như: xuất khẩu trực tiếp, mở hệ thống đại lý trên các vùng lãnh thổ (có thể cả ở nước ngoài), phát triển các cửa hàng giới thiệu sản phẩm qua hội chợ, triển lãm … bán hàng qua thương mại điện tử. Đối với những ngành sản xuất máy móc, thiết bị, hàng tiêu dùng có thời gian sử dụng lâu (các tài sản) cần mở các cơ sở bảo hành, sửa chữa (dịch vụ sau bán hàng) như các hãng ô tô, xe máy, hãng điện tử đã làm. Có thể nói, mô hình tổng công ty (công ty) theo ngành là mô hình liên kết dịch vụ với sản xuất (cả dịch vụ các yếu tố đầu vào và tiêu thụ sản phẩm) có hiệu quả, vừa có ý nghĩa thúc đẩy sản xuất phát triển vừa có khả năng đẩy mạnh tiêu thụ sản phẩm.
Tuy nhiên, ở nước ta hiện nay các tổng công ty (công ty) chưa phát triển, chưa xây dựng được hệ thống tổ chức liên kết từ cung ứng các yếu tố đầu vào và đến thu mua hàng hoá nguyên liệu, chế biến và tiêu thụ sản phẩm cuối cùng. Tình trạng các tổng công ty (công ty) (kể cả chế biến và xuất khẩu) chưa có nguồn nguyên liệu, nguồn hàng xuất khẩu ổn định hoặc phải mua nguyên liệu và hàng xuất khẩu qua trung gian đang khá phổ biến hiện nay. Chẳng hạn, các công ty xuất khẩu gạo, cà phê … phần lớn mua hàng hoá qua tư thương chứ không phải mua trực tiếp của người sản xuất (hộ nông dân, trang trại0. Hoạt động tư thương phần lớn còn mang tính tự phát, tranh mua, tranh bán, ép giá đối với người sản xuất, chưa có sự phân công, hợp tác với nhau trong quá trình thực hiện các dịch vụ đầu vào và tiêu thụ sản phẩm.
Để khắc phục tình trạng trì trệ, chia cắt của thị trường trong nước cần quan tâm tổ chức lại hệ thống kinh doanh dịch vụ trên cơ sở mạng lưới các doanh nghiệp sản xuất chế biến, lưu thông, các kho bảo quản, hệ thống các đại lý, cửa hàng tiêu thụ của các thành phần kinh tế (quốc doanh, HTX, tư thương). Đối với địa bàn nông thôn lấy trung tâm là hệ thống chợ, hoặc các cơ sở chế biến, hoặc các trung tâm thương mại dịch vụ.
3. Hiện đại hoá hoạt động dịch vụ
Hiện đại hoá hoạt động dịch vụ là xu hướng tất yếu, là đòi hỏi cấp thiết đối với nước ta hiện nay. Muốn hiện đại hoá hoạt động dịch vụ đòi hỏi phải giải quyết hàng loạt các vấn đề có liên quan đến phát triển kinh tế dịch vụ, trong đó có 3 vấn đề có tác động trực tiếp là hệ thống kết cấu hạ tầng, hệ thống máy móc thiết bị, phương tiện và đội ngũ lao động làm dịch vụ. Vì vậy, để hiện đại hoá hoạt động dịch vụ cần phải quan tâm đầu tư vào 3 nội dung chủ yếu sau:
– Hiện đại hoá hệ thống kết cấu hạ tầng là điều kiện tiên quyết để dịch vụ phát triển nhanh và có hiệu quả. Chất lượng và giá cả các loại dịch vụ phụ thuộc rất lớn vào hệ thống kết cấu hạ tầng dịch vụ (như hệ thống kết cấu hạ tầng viễn thông, giao thông vận tải: đường bộ, đường sắt, sân bay, bến cảng … có được đầu tư đồng bộ và hiện đại hay không).
Việc đầu tư xây dựng hệ thống kết cấu hạ tầng phục vụ phát triển kinh tế dịch vụ phải gắn với chiến lược và quy hoạch phát triển kinh tế xã hội nói chung và dịch vụ nói riêng. Cần lưu ý rằng, hoạt động dịch vụ hoặc có liên quan trực tiếp hoặc có liên quan gián tiếp đến tất cả các ngành, các lĩnh vực của nền kinh tế. Vì vậy, trong đầu tư xây dựng hệ thống kết cấu hạ tầng cần tính đến mối quan hệ liên ngành, liên vùng và mối quan hệ liên kết quốc tế. Cần xác định thứ tự ưu tiên trong đầu tư xây dựng hệ thống kết cấu hạ tầng dịch vụ (ưu tiên theo lĩnh vực hoạt động, theo vùng lãnh thổ) không đầu tư dàn trải để dẫn đến nhiều công trình dở dang, chậm đưa vào sử dụng, gây lãng phí vốn đầu tư.
– Hiện đại hoá hệ thống máy móc thiết bị và phương tiện làm dịch vụ. Đây là những yếu tố cùng với kết cấu hạ tầng sẽ trực tiếp tạo ra sản phẩm dịch vụ, trực tiếp tác động vào người sử dụng các sản phẩm dịch vụ. Đây là yếu tố có ảnh hưởng rất lớn đến việc nâng cao khả năng cạnh tranh của sản phẩm dịch vụ. Vì vậy, đối với các lĩnh vực dịch vụ hiện nay cần quan tâm đầu tư trang bị hệ thống máy móc và phương tiện hiện đại, thay thế dần những thiết bị máy móc và phương tiện lạc hậu. Trong xu thế hội nhập và cạnh tranh ngày càng gay gắt việc chậm đổi mới và hiện đại hoá công nghệ trong hoạt động dịch vụ thì nguy cơ mất thị trường (khách hàng) là điều khó tránh khỏi. Đối với nước ta, nhiều ngành dịch vụ đang quan tâm đầu tư trang bị, hiện đại hoá máy móc thiết bị, tiếp cận nhanh những tiến bộ công nghệ hiện đại của thế giới nên đang tạo ra những khả năng cạnh tranh rất lớn khi hội nhập kinh tế khu vực và thế giới.
– Đào tạo đội ngũ lao động cho phát triển dịch vụ
Mỗi lĩnh vực dịch vụ có tính đặc thù, có nghiệp vụ sản xuất kinh doanh riêng, với quy trình công nghệ khác nhau đòi hỏi người lao động phải có trình độ chuyên môn phù hợp với công việc của mình. Trình độ lao động trong lĩnh vực dịch vụ ở nước ta nhìn chung còn thấp, phần lớn chưa được đào tạo chính quy, nhất là ở các lĩnh vực mới mẻ. Vì vậy, cần thiết phải đào tạo nâng cao tay nghề, đáp ứng yêu cầu thực tiễn đòi hỏi. Nhà nước và các ngành dịch vụ cần quan tâm đến đào tạo mới và đào tạo lại đội ngũ lao động hiện có, thông qua hệ thống các trường đại học, cao đẳng, trung cấp, dạy nghề.
Đội ngũ lao động làm dịch vụ phải đáp ứng yêu cầu hội nhập kinh tế quốc tế. Mỗi ngành dịch vụ cần có chiến lược và phương pháp đào tạo phù hợp với yêu cầu phát triển của ngành. Lao động dịch vụ không những phải giỏi kinh doanh, phải có phương pháp và nghệ thuật kinh doanh, phải nhạy cảm, chủ động, sáng tạo trước yêu cầu của thị trường, mà còn phải giỏi ngoại ngữ, phải có văn hoá ứng xử nhất là những lĩnh vực dịch vụ khách quốc tế.
Ba nội dung trên có mối quan hệ chặt chẽ với nhau trong quá trình phát triển dịch vụ. Vì vậy, đối với bất cứ quốc gia nào hay đối với từng lĩnh vực dịch vụ muốn phát triển và nâng cao chất lượng, khả năng cạnh tranh cần có chiến lược đầu tư đồng bộ cho cả ba vấn đề trên, không được quá đề cao hay xem nhẹ một nội dung nào trong quá trình đầu tư phát triển kinh tế dịch vụ.
4. Tăng cường vai trò của nhà nước trong phát triển dịch vụ
Để tăng cường vai trò nhà nước đối với phát triển dịch vụ cần tập trung vào một số nội dung chủ yếu sau:
– Tạo môi trường pháp lý thuận lợi, thông thoáng cho hoạt động dịch vụ, hướng dẫn, tạo điều kiện cho ngành dịch vụ, cho các tổ chức và cá nhân làm dịch vụ thực hiện đúng chính sách, đúng pháp luật. Nhà nước cần tăng cường vai trò giám sát, kiểm tra đối với các hoạt động dịch vụ. Giám sát, kiểm tra các hoạt động dịch vụ là để giúp các tổ chức, cá nhân nâng cao chất lượng hoạt động dịch vụ và hoạt động đúng chính sách, luật pháp. Mặt khác thông qua giám sát, kiểm tra để phát hiện xử lý các trường hợp vi phạm luật pháp, vi phạm hợp đồng trong hoạt động dịch vụ và có cơ sở để loại bỏ những dịch vụ không lành mạnh trong đời sống xã hội.
– Nhà nước cần có cơ chế cũng như những giải pháp phù hợp trong việc giải quyết mối quan hệ giữa Nhà nước độc quyền kinh doanh một số lĩnh vực dịch vụ với việc xoá bỏ doanh nghiệp độc quyền kinh doanh dịch vụ. Đây là xu thế tất yếu trong phát triển nền kinh tế thị trường, nhằm tạo ra môi trường cạnh tranh bình đẳng giữa các thành phần kinh tế, các doanh nghiệp trong kinh doanh dịch vụ. Giải quyết tốt mối quan hệ trên là cơ sở nâng cao sức cạnh tranh của nền kinh tế dịch vụ khi tham gia hội nhập kinh tế khu vực và thế giới.
– Vai trò Nhà nước đối với phát triển dịch vụ còn thể hiện ở việc quan tâm xem xét giá các loại dịch vụ mà Nhà nước đang độc quyền kinh doanh và giá các loại dịch vụ có ảnh hưởng trực tiếp đến việc thực hiện các chính sách xã hội của Đảng và Nhà nước, và đến các vấn đề xã hội khác, như chính sách ưu đãi đối với các địa phương vùng sâu vùng xa, biên giới, hải đảo …
Ngoài ra, Nhà nước cần có chính sách hỗ trợ các ngành dịch vụ trong việc quảng bá sản phẩm, quảng bá các doanh nghiệp kinh doanh dịch vụ trên thị trường quốc tế, quan tâm nghiên cứu đổi mới các chính sách có tác động đến hoạt động dịch vụ, như chính sách đầu tư, tín dụng, thuế…
(Nguồn tài liệu: Giáo trình Kinh tế phát triển, Trường cao đẳng nghề Nam Định)
